The Cactus
By: Tita Lacambra Ayala
Excuse the cactus
thirsting on the sill
excuse it quills
stuck out:
they're only an attempt
at self defense.
See how it bleeds
to fossil the old sand
itself looking to be such
a fussy fossil.
Not quite futile.
It should require
some sort of guile
some genius
to subsist on sand
(have both for free!)
and come out looking
freshly green,
(juicy even)
As if in spite of
as if in fun.
Are you sure you want to delete this page?
region 1TUGOT (i) DAYTOY gayam ti daga ti puonmo Emmanuel Gacula: daytoy ti nakunak idi makitak iti umuna a gundaway ti lugarko a Tamurong. Addaak iti igid iti baybay, ket insigida nga inarakupnak ti agkabanuag nga angin, a kasla ibagbagana: “rukodem iti matam, apok, ti asul a baybay iti laud… kasta ti panangur-urayko kenka a sumuknad iti nagtaudan ti tugotyo nga Ilocano iti Mindanao.” Kayatko a miraen iti dayta a malem ti naannad nga ilelennek ti init. Ngem ad-adu pay gayam ti buya nga agur-uray kaniak. Kasla maysa a komedia ti garaw dagiti mangngalap iti panagaramatda iti sabuag tapno agkalap iti sisiaw ken banglut. Maysa nga obra maestra ti talentoda— no kasanoda ammuen nga iti dayta gumawgawawa a dalluyon nga umagek iti kadaratan ket adda dagiti ikan nga aglillili ditoy. Ket manen, kakabsat, maidiligko ti buya ti takdang ti nangpasangbay kaniak a daga iti daga a nakayanakak. “Kasla Kiamba[1],” nakunak. Ti lugar a nakakitaak iti umuna a lawag ti kayatko a sawen. Kanbas met ti nalawa a kapanagan sadiay. Agpada a di kabaelan a rukoden ti mata ti nalawa a kataltalunan. Agsaltek ti mata iti bimmerde a kabanbantayan a yuyeng dagiti kinabaknang ti nakaparsuaan; ken ti immasul a linia ti baybay a tagibi ti nabuslon a lames ken minas. Ammoyo, patpatgek a kadaraak, binababalawko ti bagik no apay nga ita laeng a sinasurongkarak ti daga dagiti kaputotak? No idi koma pay laeng, saanak koman a sangsangailin ita. Ngem ngata, ita ti naikeddeng a tiempo a panagsurotko iti tugotko. Imbag la ketdi, nga iti napalabas a panag-fiestami iti Kiamba, ket napanunotmi ti mangsangaili iti kadaraanmi nga Ilocano. Inimbitaranmi ni Mayor Grace Gacula Singson. Tapno makitana ti napintas a nagbanagan dagiti appo a nagkeddeng a pumanaw iti nakayanakan a daga. Ipaneknekmi a dikami maipapaigid iti gangganaet a daga… no di ket sikami ti mangmulmuli iti panangrangpayana. Ngem kasano koma a gangganaet ti Saluyot iti abagatan no dandani amin a mangiturturay ket Ilocano. Ni Mayor George Yabes iti munisipalidad ti Maitum[2] ket puon iti Sinait, ni MayorRaul Martinez iti Kiamba ket puon iti Candon. Iti daytoy dua nga ili laeng ket innem a pulo ket lima a porsiento ti Ilocano a nagdappat manipud iti Ilocos Sur, Ilocos Norte ken La Union. Isuda dagiti nagdappat iti Mindanao idi mil nueve sientos kuarentay sais, tawen kalpasan iti maikaddua a gubat sangalubongan. (ii) Tamurong 1946: TI awis a taripnong ket di pinaay dagiti bumario. Tamingenda ti awis ti gobierno a mangtulong kano kadagiti umili a bumangon manipud iti tallo a gubat a dinaliasatna: ti gubat kadagiti Kastila; kadagiti Amerikano; ken kadagiti Hapones. Ngem iti adayu nga abagatan ti pagdappatanda. Nalawa kano ti daga a mabangkag sadiay. Adu dagiti umannugot, bareng idiay ti pumintasan ti panagbiag, ken makalibas iti batibat ti gubat. Ngem adu ti agkedked. Adda met dagiti agngata-ngata, ta pagpilpilianda ti awis dagiti rekruter iti Hawaii a mangged iti kaunasan. Inwaknit ti lawag manipud kadagiti kingki ken lampa ti sipnget ti alas nuebe ti rabii. Napintas ti gundaway nga inpaay ti kabus a bulan a nangnayon iti lawag iti aglawlaw. Ti bengbeng manipud iti bulong ti tangkiran a dalipawen ket nangdisimular iti nalamiis a pul-oy. Naibangon babaen iti tagnawa ti maysa a dap-ayan nga awan bubongna itay bigat. Ni lakay Andong ti dadaulo dagiti sangapulo ket lima a pamilia a nangkagat iti awis ti gobierno. Pakairamanan kadagiti immanamong ket ni lakay Silis a kalaingan nga agtabukol; ni Mindo a maysa a padi iti Aglipayano; ni Unding a dumadaniw; ni lakay Pasyo, ken ni baketna nga Ansang a mangngilot ken mangngagas; dagiti kameng ti rondalia a da Oscar a gumigitara ken nalaing nga agkansion, ni Illo a nalaing nga agbandoria, ni Cristobal a nalaing nga agbiolin, ken ni Valeriano iti baho. Nangipasimudaag met iti interesna dagiti kasinsin ken kapiduana a da Armando, Apolinario ken Bitong. Dagiti dadduma ket agngata-ngata pay laeng no sumurotda wenno saan: da Arcadio, Asyong ken Mulong. Intayag ni lakay Andong ti kanawan nga imana. Naipigket ti imatang dagiti bumario iti aglima kadapan ken uppat a pulgada a panglakayen. Iti tawenna a limapulo ket dua, kininniten ti init ti kudilna ta natayengtengen ti kinangisitna. Dadakkel ti lapayagna. Naanus ti panagruprupana, a daytoy ket paneknekan ti asawana a ni Mayyang ken dagiti pito nga anakna a da: Ambrosio, Ricardo, Danilo, Anabel, Purificasion, Modesto, ken Gabriel. “Kakabsat…” bimmallaet ti nabangag a timekna iti karasakas dagiti dalluyon ken apras ti angin iti rabii. “…ti pammatik a narabraber a ruot sadiay adayo nga abagatan ti nagtakderak no apay a mapanak agraman ti pamiliak.” Timmakder ni lakay Isabelo, ti tiniente del bario. Kapiddua ni Andong: “Ngem ti ipapanaw ket pananglikod iti daga a nakayanakan… pananglikod iti kannawidan ken kaugalian kas maysa nga Ilocano. Ania ti maganab sadiay a di maisagut dagiti tanap ken baybaytayo? Ti damsak ken aligagaw ti kalkalpas a gubat ket pagbalinentayo a pagbungaan, di ket pagbutngan– a panawan.” “Ti ipapanaw ket saan a pananglikod iti daga a nakaikalian ti bukod a kadkaddua. Ti kultura ken dara ket naitalimeng iti puso ken rikna. Adda panagsubli ti amin a banag. No saanto a dakami a kapuonan, dagiti sumarsaruno a kaputotan. Isudanto ti mangipaneknek iti nakairuaman. Ta adda tugotmi ditoy.” “Ngem amangan no dayta a panagsubli ket dida ammon ti agsidan ti saluyot. Ken agsasaoda iti dila a di maaw-awatan.” Timmakder ni lakay Arcadio, inikkatna iti ulona ti kattukongna sa nagbanikes a nagsao. “Siak, diak kayat koma ti sumurot, ngem naay-ayoak iti napintas a gasat nga inkari ni Andong.” “Kas kenka, Arcadio, mapilpilitanka gayam. Ibalakadko ngarud kenka a dika sumurot iti panagbaniaga.” Insungbat ni lakay Isabelo. Inngato manen ni lakay Andong ti imana. “Kitaenyo…” intudona ti kabus a bulan. “Ti lawagna ket mannarabay iti gimongtayo. Daytoy a bulan, isu met laeng ti mannarabay kadakami agingga a makagtengkami iti naikeddeng a daga. Ket daytoy bulan a mangbantay kadakayo ditoy ket isu ti mangkita kadakami sadiay. Kakabsat, addakami itoy a tallaong tapno agpakada koma. Ikararagandakami koma iti nasayaat a gasat iti idadatengmi sadiay. Ket maragpatmi koma ti parabur manipud iti bunga ti bukel.” “Ammok met ketdi a narigaten a mabalusingsing ti pammatiyo, kapid. Ala, awan ti maaramidanmi no di ti panagkararag iti natalinaay a panagdappatyo iti sabali a daga.” Kinuna ni Isabelo. Immasideg kenni Andong sana iniggaman ti takiag ti kapidduana. Pinagdekketda ti barukongda. “Wen, kapid, pumanawkami ngem adda panagsubli. Ti lagipmi ket sumarungkarto latta. Ket no dumtengton ti panaginanami, ikalikagummi a ditoy ti pagnaedan ti kararruami.” Rimmuk-asda iti nainkabsatan a panagpakada. “Dandanin a dumagas dagiti kakabsat nga aggapu idiay Banna, Sinait, Lapog ken dadduma pay a taga-amianan. Kalikagummi a pabalonannakami iti naisangsangayan a rambak.” Impukkaw ni Andong. Ket iti dayta a rabii, naangay ti naisangsangayan a ragragsak. Nakali dagiti nasanger a basi a a kinalupkopanen ti ramut ti kawayan iti kaundayna iti uneg iti daga. Naisagana dagiti lames kas koma ti sungayan, talakitok ken buslogan. Adda baboy ken manok a makaay-ayo ti panakaidilpatna iti apoy. Immarimbangaw iti dayta a rabii ti nararagsak a kankanta, dallot ken dallang… ken ti salsala a nagpatnag. (iii) PANAKISINNUROTAN iti kapuonan iti dara nga agtartaray iti uratko. Daytoy ti kangrunaan a gagemko iti isasarungkarko iti daga dagiti ap-apongko. Adda rigrigatna iti damo, ta diak ammo no sadino ti pangrugian. Ngem idi natimudko ti umuna nga addang, nalakan ti panangtuntonko iti sumarsaruno. Umuna a pagtaengan a naitudo kaniak ti balay ni Menardo, a kunada nga apo ni lakay Isabelo… kapiddua daydi Apong Andong. Kas kaniak, addan iti maikatlo a henerasion ti pamilia Galutan. Intudona kaniak ti sigud a nagsaadan ti balay daydi Apong Andong. Intudona pay ti dakkel a dalumpinas a bato a nakaangaayan ti naindaklan a rambak sakbay ti panagdappat. Iti asidegna, ket adda pay laeng ti tangkiranen a dalipawen. Ti panagkinnasurotanmi ket nangidalan tapno masurotak ni Jesus, nga asideg iti dara daydi Apong Silis, ni Mayyang, ni Carlos… ken dadduma pay. Kunayo pay, dandani gayam amin a taga-Tamurong ket kabagiak. Isuda amin, adda maymaysa a saludsod kaniak: “Apay a naglinteg ti panagsaom iti iluko?” Sinungbatak met ida: “Ilokanoak ngamin.” Ta dida ammo, iti ilimi a Kiamba a paset iti Mindanao, ti pagsasaomi ket iluko. (iv) Ti daliasat… iti daga KINALUDON ti sangapulo ket lima a pamilia iti Tamurong dagiti pamilia iti amianan nga agdappat iti adayo nga abagatan. Sumagmamano a trak a naaramat iti kalkalpas a maikaddua a gubat sangalubongan ti naglugananda Lasong-lasong ti kamino real a pagdaliasatanda, aglinggo-linggo ti lugan. Ngem di inkankano dagiti naanus a dumadappat a pamilia. Ni Andong ken ti pamiliana ket adda iti maika-sangapulo a trak, naulimek a mangbuybuya iti aglawlaw nga ammona a dinanton pulos makita ken masublian. Nadagsen ti barukongna. Ket no di la ngata nakaimatang ni baketna ken dagiti annakna, pinalubosannan dagiti lua a kayatna agubbog iti matana. Nasirnaat ti aglawlaw, natalna ti angin a mangkuykuyog iti panagbiaheda. Ngem nadlaw ni Andong a nababa ti tayab dagiti tuwwato. Dina magustuan ti kayatda nga ipatigmaan. Iti maikaddua nga aldaw ket saanen a nakipagmaymaysa ti kararagda. Naurnong ti nangisit nga ulep iti tangatang. Iti deppaar iti abagatan ket adda panagkimatna a mangipasimudaag iti dakes a panawen. Ti pul-oy ti angin ket nalabes nga ‘yindayonna dagiti bulong ti kayo. Pumigpigsa-ket-pumigpigsa. Di makatuttutor ti dawel ta iti di nagbayag, inbuyatnan ti tudo. Ti tarakitik iti damona ket pimmigsa agingga a dinanggayan ti napigsa nga angin. Bumanesbesen ti bagyo a kasla kayatna a lappedan ti panagdaliasat dagiti dumadappat. Saan a dinaeran dagiti tolda ken lupot a naibengbeng iti lugan ti bayakabak. Adu dagiti umaruyot, ken uray ti adda iti iking a bengbeng ket pirsayen ti tudo ken angin. Agkarkararag ni Andong a di koma agbayag ti dawel. Kaassianna dagiti ubbing nga agkutkutimermeren iti lamminda. Uray ngamin dagiti kawesda ket nadaripespesen. Nga uray dagiti pagsukatanda ket di kinabaelan a sinalakniban ti kostal ken plastik a naibalkot ditoy. Saanen a nagpangaddua ni Andong a nangpasardeng iti bunggoy idi maibatogda iti maysa a simbaan-Katoliko iti Rosales. Saan laeng iti danagna a panakakalambre dagiti ubbing, no di ket kasapulanda ti pagpalabasan ti oras. Di met nangpaay ti kura paroko ti simbaan a nangiyabrasa ti tulongna. Pinastrekna dagiti dumadappat. Nagsindi ti kandila ti padi tapno aglawag iti uneg iti simbaan. Gapu ta awan ti pagsukatan, inanusanda dagiti nadaripespes a kawesda. Adda inruar ti padi ngem di immanay, sumagmamano kadagiti ubbing laeng ti naipaayan. Inpalubos pay ti padi ti panaglutoda manipud kadagiti nabasa a bagasda. “Tata Andong, madaraskayo koma. Ti anakko, agmula-mulagat metten.” Impukkaw ni Isagani nga anak ni Valeriano. Ti tutukel a dimket iti bagina ket di ammo no ling-et wenno tudo. No mabalin koma ket guyodennan ti lakay. Daras a simmurot ni Andong. Idi makitana ti agwalo tawen nga anak ni Isagana, maassian pay iti panagpigergerna gapu iti lammin. Idi kinarawana ti muging ken kilikilina, nakigtot ni Andong. “Awan la’t namaga a kawesna?” Tinaliawna ni Immang nga ina a nakaubba iti ubing. “Nabasa amin, Tata!” “Agtrangkaso ti ubingyo. Isagani, inka mangibaga kenni Apo Padi, uray dakkelen. ‘Yabamto payen ni baket Ansang a mangngagas tapno masalbar ti biagna.” Inmandarna. Insigida met a nagtaray ni Isagani. Nasungadan ni Andong ni Arcadio a nakadalikepkep nga umas-asideg iti ‘yanda. Nakatingig a kumitkita kenkuana. “Daytoy ti rigatna, dika met gayam maipaayan ti salaknib iti karadkadmi, no apay nga umawis-awiska nga agpa-abagatan. Awan koma ti rigat a sagsagabaenmi. Kasano nga alawem ti biag dagiti ubing? Uray ti ubing ni Ikong ken Amboy, agkalambreda met. No adda mapasamak kadakami, sika ti mangsungbat!” Nakigtot ni Andong iti dina namnamaen a panangbabalaw kenkuana ni Arcadio. Ammona a naikay ti darana gapu kenni Mayyang a nagkaribalanda idi, ngem dina impagarup nga uray iti tiempo a kasapulan ti panagtitinnulongda ket gundawayan ti kapitlona. Sungbatanna koma ni Arcadio– ngem giddato met nga umayen ni Isagani a kadduana ni baket Ansang. Insigida a dinapadap ti baket ti muging ti ubing. Inikkatna ti pagaanayna. Pinekpekkelanna ti susuop ken laslasagna. Inalana iti sakupitna ti lana a nasinglag a niog a nailaon iti bassit a botelia. Sinapsapuanna ti likod, barukong, muging ken uray ti dapan ti ubing. “Adda kawesna a namaga!” Tinaliawna ni Isagani. Idi inyawat ti ama ti ubing ti pannakelen a bado, insigida nga insuotna. Inalana manen ti sakupitna ket nangiruar iti bulong ti gawwed. Intapkalna daytoy iti barukong ken likod ti ubing. “Imbag la ketdin ta mangitugtugotak latta iti bulbulong.” Kinunana. “Bantayanyo a naimbag kitaek dagiti dadduma nga ubbing. Matmatay san ‘tay apoko ni Apolinario.” Timmakder, ngem sakbay a pimmanaw, nangiruar iti binilot a tabako iti sakupitna. Nagsindi. (v) …iti baybay: KALPASAN ti dagi-dagi iti daga, indayun ti baybay ti simmaruno. Iti maikasangapulo nga aldaw, addan ti bunggoy iti baybay-Tsina babaen iti panagsakayda iti barko nga imbaon ti gobierno. Natalna ti panagbaniaga a kasla awan didigra a manglapped. Ti langit ket nasin-aw nga uray bassit la koma nga ulep a mangbengbeng iti natingraraw nga init ket awan. Malaksid iti napigsa a banurbor ti barko, awanen ti natured a mangburak iti talna iti aglawlaw. Saan a kas idi maikadduada nga aldaw iti baybay. Dagiti tao ket aglalagto, kanayon a nakatan-aw iti baybay a kasla ipappapasda ti di panakalugan iti kastoy iti unos ti panagbiagda. Dagiti ubbing ket di maigawid, umariwawa ti nasinggit a bosesda ket kakaasi dagiti nagannak iti panangikankanawa tapno dida matinnag. Dagiti lallaki ket pagsasaritaanda ti pangen dagiti ikkan a masirpatanda. Sabalin ti pasamak iti daytoy nga aldaw. Dagiti ubbing ket nakasaklotda iti inada, dagiti dadduma ket nakakukot a nakatugaw. Awan biag iti matada ken di masarmingan ti ragsak. Dagiti nataengan ket nakakaem ti bibigda a kasla nakareserba ti katay ken saoda. Agkakapsutda… ta bassit ti maipauneg. Mawawda ta bassit ti mainumen. Kasapulan ti panaginutda ta adu ti nadadael nga intugotda iti napalabas a bagyo. Pagdandanagan ni Andong ken dagiti dadduma pay a panglakayen a dinto ket maliklikan nga uray isboda ket inumenda. Kas iti panaginomda idi naglemmengda iti kabanbantayan ti Palacapac gapu iti pananganup kadakuada dagiti soldado a Hapones. Nakapimpiman ti ladawanda. Panawanna koman ti naliday a buya idi masiputanna ni lakay Unding a timmakder. Iniyabanna dagiti ubbing. “Ubbing, kayatyo dumngeg iti napintas a sarita? “Wen!!!” Nag-korus dagiti ubbing a nangaribungbong kenni Isis. “Ania nga estoria: pakasaritaan da Angalo ken Aran, Biag ni Lam-ang, wenno ni Juan Sadut?” Nagtitinnalliaw dagiti ubbing. Nangegdan ti makaparay-aw a Juan Sadut kabayatan iti panagdalliasatda iti daga, ken uray ti Biag ni Lam-ang ket naisaritan ni lakay Isis. “Angalo ken Aran…” kinunada manen. “Ala, agsaganakayo ngaruden ket rugiakon…” Adda sarsarita idi ugma, nga agalla-allatiw iti dila, sarsarita a makapakatawa, mangparagsak iti rikna. Nadamagyon ni Angalo? Gigante dayta a baro. Nataer, naarem, nakarayo. Kadakkelna, makigtotkayo. No rukodem ti tugotna, limapulo kadapan kaatiddogna. Duapulo kadapan ramramayna, banbantay as-askawenna. Sadino ti naggapuanna daytoy datdatlag a parsua? Tagtagipuro iti Asia, akin-abagatan a daya. Nagdaliasat idiay Korea, Japon ken Formosa. Ditoy Filipinas ti maikalima a daga a nagsardenganna. Simmanglad idiay Lima idiay Bataan, maikanem idiay Annam, maikasiam idiay Siam. Ti maikapito ken maikawalo idiay Singapore ken Borneo. Maikasangapulo idiay Burma, sa nagturong idiay Tsina. Idi adda idiay Bataan, limmabas agkankanta nga Aran, gigante a nagpunipunan, kinapintas a balasang…[3] Immisem ni Andong, itana laeng mautob, a nasayaat gayam a pangliwliwa kadagiti ubbing ti sarita. Ngem nalukag ti panagdengdengngegna idi makitana ni Danilo a putotna nga umas-asideg a kasla madandanagan. “Tang, agsaksakit ti tian ni Annie. Aganaksan!” (vi) Ti baro a pakasaritaan… SUMANGBAYKAYO! Kasla yar-arasaas dagiti dalluyon nga umag-agek iti kadaratan ti Mindanao idi dumsaagda iti barko. Dandani awan nagdumaanna iti baybay iti amianan a nagtaudanda. Ti ungto ti Pilipinas iti amianan ket kas met laeng iti ungtona iti abagatan. Binaetan laeng ti nasurok pito ribu a purpuro. Nagtataripnong dagiti pangamaen. Tamingenda no ditoydan nga agtalinaed wenno agsapulda pay iti sabali a daga. Nainget ti tunggal singasing nga ibagada… agraman ti balakad. Idi nalpas ket timmakderda, nagulimek dagiti amin a tao. Nagtagari ni Andong. “Kakabsat, kas makitayo, adda napintas nga itden ti aglawlaw ken nakaparsuaan. Ammotayo nga iti igid ti baybay mangrugrugi ti sibilisassion ken panagdur-as. Nabaknang iti lames ken pagbiagan. Iti dayana ket ti kabanbantayan, ti babana ket ti lantag a napintas a matalon. Awanto ngata problema iti padanumna.” Immanges ni Andong. “Nagtutulagkami a panglakayenyo… kadagiti makakita iti napintas a gasat nga itden itoy a lugar, ta mariknayo a dina kayo baybay-an ti kabanbantayan, katanapan ken ti kabaybayan… mabalinyon ti agbati ditoy. Kadakami a nagsasarita, ni kabsat Igme iti Sinait ken sumagmamano a naggapu idiay Lapog, Banna, Badoc, Tagudin ken Balaoan ti nagkeddeng nga agbati ditoyen. Dagiti dadduma, kas koma kaniak, ket makigasanggasat pay iti narabraber a katanapan.” Impukkaw ni Andong. Pinagrikosna ti panagkitana kadagiti tao tapno paliiwen. Umaringbangawda. Iti kaunday ti aldaw a nagkukuyogda; iti rigat ken nam-ay, ket nagi-inasidegen ti riknada. Addan singgalot ti riknada, gapuna a narigat latta met a mayadayoda iti nakapasiganen. Idin makitana nga addan nagiinarakup, nagdidinakulap ken nagrukob iti tunggal maysa, ammonan no siasino dagiti agbati ken sumruot kenkuana. Immasideg kenkuana ni lakay Silis, Valeriano, Mindo, Cristobal, Pasyo, Oscar ken dadduma pay a lallakay manipud iti Ilocos Norte, Ilocos Sur ken La Union. Isuda ken ti pamiliada ti makigasanggasat iti panangbirok iti sabali pay a pagdappatan. Uray isu ket keddengna koma met ditoyen ta danagenna ti panagsakit-sakit ti tian ni Annie nga asawa ni Danilo, ngem no awan mangidaulo iti sabali a grupo, ditoyda aminen. Ket no kasdiay ti mapasamak, maaripapana a narigrigat ti panagdur-asda ti sumaruno a kaputotan. Nagpalabasda iti maysa a rabii. Nagaramidda kadagiti ulnas, pasagad ken karison tapno panngiluganan kadagiti gargaretda. Sumagmamano a ping-ey iti isek ti inalada, ken dagiti bunubon ti bukbukel kas koma ti parda, kardis, kumpitis ken dadduma pay. Kabigatanna, nabara ti pinnakada. Di nagawidan ti panagsangit dagiti sumagmamano a babbai. Idi makita ni Andong a nakasaganan ti amin, inrubbuatnan ti grupo iti sabali pay a panagdaliasat manipud Maitum. Iti kutit, dina ammo no pakaragsakanna ti nakitana, ta pimmaraipos da Arcadio, Asyong ken Mulong. Naannayas ti panagdaliasat ti bunggoy. Iti sango ket dagiti inunaan dagiti panglakayen a nagimet iti buneng ken pannabas. Isuda ti mangwakwanit iti dana babaen iti panangsigpat kadagiti sanga ti kayo, panangtabas kadagiti ledda ken garami ken panangpukaw kadagiti kayo ken kawayan. Babaen itoy, di unay marigatan dagiti agbagbagkat ken mangguyguyod kadagiti pasagad, ulnas ken karison. Iti iking ti maysa a bantay, nalabsanda ti maysa a komunidad dagiti T’boli[4]. Tangtangken ti rupada, ngem nagmalanga dagiti dumadappat gapu iti kinapintas ken kinaraniag iti kawesda. Nakamasngaadda ti dadduma, nakatakder met dagiti dadduma a nakaiggem iti pika ken pana. Iti damona ket adda danag iti barukongda, ngem idi makitada nga agbuybuyada, nabang-aranda. Idi makita ni Arcadio a di met mangan-ano dagiti T’boli, aginkalalainganen a nagpasango ket inngatona ti maysa nga imana sa nagsao. “Naimbag nga aldawyo, Apo!” Imbagana. Nupay ammona a didanto met la maawatan ti imbalikasna. Ngem naragsakanda idi makitana a timmakder ti kalakayan ket nagparang ti nakangisngisit a ngipenna iti panagisemna… sa nagsao. “Kiamba!” Dida naawatan ti kinuna ti lakay a T’boli, ngem nagintutung-edda lattan. Naragsakan ni Andong idi makitana nga adu ti bangabanga dagiti animales a nakasab-it iti kaykayo ken nakaparabaw iti kabatbatuan. Nangruna idi makakita iti atap a baboy, ugsa ken nuang. Kayatna sawen, dida marigatan iti panangbirok iti taraon, ken katulongan iti taltalon. Aginnagaw ti lawag ken sipnget idi agpungpungtot a kimamakam iti unaan ni Arcadio. Inigamanna ti abagana sana ginuyod. “Apay, awan gandatmon a mangpainana kadakami? Dagiti ubbing, napakapsuyandan!” Nagpasango sa nagbannikes. Agtedtedted ti ling-etna, agadiwara ti alsem ken anglit manipud iti bagina. Awan met ketdi naidumduma ta dandanida amin ket kastoy ti pay-odna. Nagsardeng ni Andong, sinangona dagiti sumarsaruno kenkuana. Nagsedsed ti grupo iti panagsardengda. “Danilo, Modesto, inkayo mangkita no sadino ti mabalin a pagturogan.” Panangibaonna iti dua a putotna. Insigida a nagtignay dagiti dua. Tinarusda ti maysa a karaskas ti karayan iti baba ti nagsardenganda nga iking ti bantay. “Mabayag pay ngata sakbay a makitatayo ti napintas a pagdappatan, kasinsin?” Intagari ni Silis nga immasideg kenkuana. “Ti laeng kitkitaentayo ket ‘tay lugar nga ammona a mangipaay iti nabuslon nga apit. Daytay ditayo mabisinan, kasinsin.” Iti di nagbayag, nasungadan ni Andong ti panagsublida dagiti anakna. “Adda nasarakanmi a gukayab, Amang. Napintas a pagpalabasan iti agpatnag.” “Nasayaat.” Timmakder ni Andong. “Ala, patigmaananyon ti bunggoy ta agturongtayo sadiay.” Nasarut-sarot ti bunggoy a simmurot kada Danilo ken Modesto nga agturong iti gukayab. Iti in-inut a panangatiw ti sipnget iti lawag, ditan a naggangatda iti lampara. Ti gukayab ket nangmalanga kadagiti dumadappat. Kasla addan nagkauna a nagtalinaed ditoy kas ipaneknek dagiti alikamen ken ramit a kas koma ti banga[5]. Adda pay dagiti naipinta iti didingna. Kalpasan a naisarak ti tunggal pamilia ti puestoda, inummong ni Mayyang dagiti babbai tapno agluto iti taraon manipud iti bunga ti kayo ken bagas ti lanut nga inalada manipud iti nagdaliasatanda. (vii) NARIINGAN ni Mayyang ti manugangna a ni Annie nga agpiwpiwis iti panangap-aprosna iti tianna iti dayta a bigat. “Danilo, inka ‘yaban ni Amangmo.” Matartaranta a panangibaon ti baket iti anakna. Arintayen met a nagsawar ni Danilo. Nasarakanna a nakaiggem iti lata a baso a naglaon ti kape a makipatpatang kadagiti padana a lallakay ni Andong. “Amang, ni Annie, agpasngayen!” “Asus, ala. Inka saraken ni baket Ansang ta umayna kitaen ni baketmo.” Panangibaonna met iti di pay nakainana nga anakna. Insigida a nagturong ni Andong iti ‘yan ni Annie. Nadatnganna ni Annie nga uray la makalua iti rigatna kabayatan nga ap-aprosanna ti tianna. Imbag ta di nabayagan ni Danilo a nangbirok ken baket Ansang. Insigida a sinapo ti baket ti tian ni Annie. “Agpaspasikalen!” Kinitana ni Mayyang. “Ania ti aramidentayo,” mariribukan nga indamag ni Mayyang. “Paganakentayo koma pay ni Annie sakbay nga agrubbuattayo.” Mariribukan met ni Andong. No kas pangarigan agpasngay, kabaelannanto ngatan ti magna? Rimmuar iti gukayab tapno agpapanunot koma ngem nasungadanna dagiti kadduana a nakasaganan nga agdaliasat. “Nakasaganakamin, lakay Andong!” Inpukkaw ti taga-Bangar. “Agpaspasikal ngamin ti manugangko.” Insungbatna bareng maawatanda ti sasaadenna. “Dayta ket ti kunkunak! Sikayo ti mangtaktak iti panagna. Kasla kayo kalkalaingan a mangidaulo iti sabali a bunggoy. Dikayo pay la ngamin nagbati idiay baybay.” Kellaat nga imbalikas ni lakay Arcadio. Adda gayam iti likudanna. Nakigtot ni Andong ngem dina impadlaw. “Ala, saan nga isu ti mangtaktak. Agsaganakayon.” Kinunana ket pinanawanna ni Arcadio a bangbangir ti isemna. “Agsaganakayon!” Inmandarna iti pamiliana. “Kasano ni Annie, dandani agpasngayen.” “Danilo, ibagam kadagiti kabagis ken kayongmo ta mangreppet iti kawayan. Idagi-dagitayon ni Annie. No aganak iti dalan, inkapilitan nga ipasardengko.” Nupay agkedked, sinurot ni Danilo ti mandar ti amana, insigida a naggaraw ni Danilo. Apaman a naisagana ti amin, nagrubbuat ti bunggoy iti panagdaliasat iti daytoy nga aldaw a mangsarak iti napintas a pagdappatan. Labes tengnga-aldaw, apagbabada iti turod idi inngato ni Andong ti kanawan nga imana. Nagsardeng ti bunggoy ket nagu-urnongda manen. “Apay?” Insaludsod ni lakay Silis. “Ania makunayo iti tanap iti sanguanantayo.” Intudona ti sanguananda. Impalawlaw ni lakay Silis ti matana iti nalawa a tanap nga adda iti sanguanan. No mawaknit dagiti kawayan nga adda iti lantag; dagiti ledda ken garami iti waig. Nabuslon ti danum iti waig a kasla mangibagbaga iti nalabon a grasia nga ipaayna. Ti lantag ket inarkusan ti dua a pandek a bantay iti agsumbangirna a sinamek dagiti kaykayo. Iti adayo a daya ket umasul ti magaw-at ti mata a pantok. “Nasayaat a matalon!” Kinuna ni Silis, sana tinaliaw dagiti a kadduada a lallakay. “Kakabsat, daytoyen ti kari a daga a naisangrat kadatayo!” Impukkaw ni Andong. Manipud iti likod ket nagdardaras a nagpasango ni Arcadio. “Apay a ditoy?” Inyingarna. “Apay a saan a ditoy?” Insublina kenni Arcadio. “Ti namnamaenmi ket nadalus ken nalabon a taltalon. Awan rigatna a sukayentayo pay. Adda pagnaedanen.” “Ti daga a naikari ket masapul a pagling-etantayo. Pabaknangen babaen iti pigsa. Datonantayo iti ling-et tapno naim-imnas ti ipaayna a grasia.” Sana tinapik ti abaga ni lakay Arcadio. “Ngem kas pangarigan, diyo kapkapnekan daytoy a daga, karbenganyo ti mangsapul iti sabali.” Ket pinanawannan ni Arcadio tapno kitaen ti pamiliana. Naipasabet kenkuana ti maysa a nasam-it nga isem ni Mayyang; ken ti panaglagto-lagto ni Danilo iti ragsakna. “Naganaken ni Annie, Amang. Lalaki!” (viii) Ti baro a komunidad NAIPATAKDER ti pagtaengan ti tunggal pamilia. Tunggal maysa ket nakipagtagnawa tapno dardaras. Iti bakras ti turod ti nangibangonan ni Andong ti balayna. Kaarrubana dagiti naasawaan nga annakna. Nabangon babaen iti kayo kas adigi, bolo ken kawayan kas diding, ken pan-aw kas atep. Agarup uppat a kuadrado ti tunggal maysa. Addan iti akinbalay no kayatna a padakkelen. Simmaruno ti panangsukayda iti daga tapno agbalin a taltalon. Iti uneg iti makabulan: tabas-raat-pukan ken panangsukay iti nalawa a lantag. Tunggal maysa ket adda teggedna ken ling-et tapno dardaras ti panakasukay iti talonda. Malaksid kada Arcadio, Asyong ken Mulong a nagbuybuyada laeng. “Apay ketdin nga innak agkali iti daga, parparigatek la ti bagik. Mangallilaw ketdi ni Andong. Agallukoy nga agdappat, awan met gayam ti paggianan ken pagtalunan.” Kinuna ni Arcadio, nga insigida a tung-edan ti dua a paspasurotna. Ngem tapno awan ti supiat, binaybay-an lattan da Andong ken dagiti kakadduana. Didan pinilpilit a makipasetda pay. Ti tagtagiuray a bendision a tudo iti daga iti Kiamba ket nakaragsakanda unay. Insigida a nangiwarasiwisda ti bunubon a ballatinnaw ken isek iti inumada a bantay ken linubnakda a lantag. Awan bagi ti maysa; sangsangkamaysada. Ti panaguray iti nasurok uppat a bulan a panagapit ket di unay makatuok kadagiti naanus a parsua. Naragsakan ti amin nangruna idi makitada iti umuna a grasia ti bannogda. Babai ken lalaki, baket ken lakay, baro ken balasang ket adda paset ti trabaho. Naggapas, nagibaot, nagbunag… Ti naaramid a kamarin ket napusek iti apit nga irik. “Kakabsat, ditayo napaay iti umuna nga apit a kinalikagumantayo. Nasayaat kadi no mangisayangkattayo iti panagyaman iti nabuslon a grasia?” Kinuna ni Andong. Inpalawlawna ti panagkitana kadagiti kadaraanna. Nagi-iriag dagiti tao iti yaanomongda. “Awisentayo dagiti kadaraantayo a nagbati idiay Maitum tapno makipagmaymaysada iti isayangkatayo a panagyaman.” Intag-ay ni lakay Silis ti imana. “Nagsayaat dayta a kapanunotan.” Kinuna ni Andong. “Ibaonko da Ambrosio ken Gabriel a mangawis kadakuada.” (ix) Ti Umuna a Rambak ADDA nagpukan ti kawayan ken kayo a kasapulan iti maaramid a salunan a panangisayangkatan ti parambak. Ti dadduma ket nagpag-ot ti pan-aw ken nagala ti palakpak. Dagiti babbaro ket naganup ti ugsa, alingo ken dadakkel a billit. Nagala met iti bagas ti daga, bunga ti kaykayo, ken sabsabong dagiti babbalasang. Insigida a narugian ti panakabangon iti salunan ken paraangan ti pagrambakan. Nangibangonda iti maysa a torre a naaramid iti kawayan. Malagip ni Andong ti maysa a sarita kenkuana daydi amana: nga iti panakaisayangkat iti feria expocision iti ilida, naibangon ti maysa a torre a kawayan. Nagaget ken mariribukan ti tunggal maysa iti panangisagana iti naindaklan a panagyaman. Dagiti babbaket ket nagluto ti kankanen a patupat, sinuman, bibingka, ken imbagkal. Dagiti lallaki ket nagaramid iti binubodan ken tapuy. Iti kaaldawan ti naindaklan a rambak ket inasmanganda iti kapintasan a kawesda. Inruarda dagiti kupkupikopanda a kimono, barong, saya, sarong, salpakaya, iyang, wanes, balisungsong ken dadduma pay. Iti binangonda a kapilia manipud iti kawayan ken kayo, naisayangkatda iti misa babaen kenni Mindo a maysa a padi ti Aglipayano. Ti padi met laeng ti nangidaulo ti kararag tapno ad-adda a rumang-ayda. “Apomi, ad’toy dagiti annakmo a naggapu iti adayo nga amianan. Agyamankami Kenka. No ditoy ti nakaikarianmi, inkam’ dawaten ti nabuslon a grasia ken agtultuloy a pannarabaymo. Ad’toy a mangisayangkatkam’ ti panagyaman Kenka iti panangtarabaymo iti panangitundam kadakam’ ditoy. Dawatenmi koma, a dinakam’ isango iti pagrigatan no di ket itungpalnakam’ koma iti salinongmo. Kalikagummi ti nabuslon a bunga iti daga ken banbantay ken grasia manipud iti karayan. Addakami ita ditoy gangganaet a daga nga agbalinton a pagtaenganmi, kakuyogmi ti iliw kadagiti kabagian a nagbati idiay amianan. Ngem sapay koma ta sika ti mangliwliwa kadakuada ken kadakami. Pakawanem ti amin a basol, nagkurangan ken naglabesan. Kukuam amin a dayaw, Apo. Daytoy ti kararagmi ket sapay koma ta dimmanon dita sadiam. Dawatmi daytoy iti nagan ni Jesu-Kristo nga Apomi. Amen! Iti nagan ti Ama, ti Anak ken Espiritu Santo, Amen!” “AMEN!!!” Insigida a narugian ti ragragsak. Naglalagto dagiti ubbing, nagkakatawa dagiti nataengan. Nagu-ummong dagiti babbaro ken babbalasang. Nagsasango dagiti lallakay ken nagisagana met dagiti babbai. Naragsak ti tunggal maysa. Malaksid iti tallo a parsua! Agpalpapaliiw. Umap-apal. Awan ngamin pasetda iti panangbangkag, panagtalon, panagapit ken uray panagluto. Nagtugtugaw– nagbuybuyada laeng idi. Ita, nakamasngaadda a kasla pimpiman: da Arcadio, Mulong ken Asyong. Naikalikagum ti panagpasango ni lakay Oscar ken ni Lita nga agpada a nalaing a kumakansion. Ket iti umuna a gundaway, timmayab iti tangatang ti nagkaykaysa nga ayug ti gitara, bandoria, baho ken ukelele, agraman ti naganggay a timek da Oscar ken Lita a pagpannakkel ti amianan. O, naraniag a bulan, un-unnoyko’t indengam Dayta nas’lag a silawmo, dimo kad’ ipaidam O naraniag a bulan, sangsangitko…[6] Timmakder ni lakay Andong, inallopna ni baketna a Mayyang ket nagbalseda iti nalawa a salunan. Simmurot ni lakay Pasyo ken ni baketna Ansang, ni Silis ken ni baket Ansing, ni lakay Apolinario ken Maring… ken isu aminen a kasado a lallaki. Nalpasen ti kansion ngem agsipud ta makitada a mayat ti panangpatapokda iti salunan, intuloyda iti sabali a kanta. Ta nagsaway a pintasmo, awan umasping No maraniagan ‘ta lumabbaga a pingping A nakaitampukan ‘ta kallidmo a kasla bituin…[7] Tunggal maysa ket adda isem iti bibigda. Kasla itada laeng nananam ti imnas ti panagbiag iti panaggianda iti Kiamba. Kadagiti napalabas nga aldaw ngamin: panangbangkag, panaglupak, panaguma, panagtalon, ken panagbunubon ti kangrunaan a nakakumikomanda. “Kakabsat, adda naisangsangayan nga iparang kadatayo ni lakay Unding…” panangipukkaw ni lakay Andong. “Denggentayo ti panakaisurat iti law-ang ti pakasaritaantayo nga Ilocano a nagdappat ditoy adayo nga abagatan. Ti panagdaliasat… ti panagdappat. Iti maminsan pay, intayo biagen iti panunottayo babaen iti panagdallot ti mannaniwtayo… ni lakay Unding!” Iti itatakder ni Unding, timmalna ti aglawlaw, nga uray dagiti ranetnet ti kawayan, sagawisiw dagiti bulong ti kayo ken ti pul-oy ti angin ket nagparbengda iti panagdallengna. Uray isuda, kayatda a mangeg ti naisangsangayan a pakasaritaan. Idi rugianna ti dallot, maiyarig man iti nagdanggay a kanta ti billit ken karasakas ti danum iti karayan a sumuksok iti kabanbantayan ti timekna. Sumarot iti angin a mangsagid iti puso ken manglibeg iti mata. Ay, dallot, dalidallang, duminidinallot, duminididallang. Adtoy ti pakasaritaan dagiti Ilocano iti amianan, a nangsarak iti ragsak ditoy adayo nga abagatan. Kaddua dagiti pangamaan ken panglakayen ni saluyot, a nangbangon ti pagsanggiran ken pagtamdagan. Ay wen, maisurat koma ti rigat a sinagabami a nagdappat, ngem lipatenmin dagiti saem ken leddaang. Ket wen, mailanad met ti ragsak a pinasangbay ‘toy gangganaet a daga. Ti panagdappat a nagsagabaan iti adu a tuok ken rigat, ta adu ti mayat a manglapped iti inda panagbaniaga. Awan ti mainum, awan ti makan; dagiti ubbing ti makalambre iti lammin…. Kabayatan iti panagdallot ni Unding, nadlaw ni Andong da Arcadio a kasla mabainda a makipaset iti parambak. Inasitganna tapno alukoyen a makipagmaymaysa, ta kenkuana, awanen ti napalabas a nagigiddiatan. “Ala, umaykayo makirambak. Agragsaktayo.” Tinapikna ti abaga ni Arcadio. Idi nalpas ti dalleng ni lakay Unding, naipukkaw ti panangsangoda iti sagana a naiparabaw iti inaramidda a lamisaan a kawayan. Immaribungbong dagiti tao. Tunggal maysa ket nagimet iti bulong ti saba wenno puted ti siitan a kawayan a pagikargaanda ti kanenda. Di nagpaudi da lakay Arcadio, kinargaanda ti latokda a kawayan, inalada ti maysa a bukel ti sungayan, agraman ti luppo ti ugsa. Dinardaras ni Arcadio ti nangisakmol… nangisakmol manen, ket pinagsasarunona ti nangisubo. Dina naalluadan… naltukan! Insigida a rinikos ni Asyong ket inikkanna ti siit ti suangayan ti tuktokna. Ngem, madi latta, kinasapulanna ti danum. Nakita daytoy ni lakay Valeriano a nalaing nga agangaw. “Kasta ngamin ti maganab ti aglamut iti dina nagbannugan.” Ket nagkatawa a kasla awan aniaman ti kinunana. Ngem nabainanen ni Arcadio, nga ultimo ti pisukol ti inapuy nga adda iti bibigna ket dinan matilmonen. (x) Malipatak kadi ti agsida ti Saluyot? Sungbatak met laeng… Saan! Gapu ta agbirok latta ti dilak iti nagalis a nateng nga addaan iti naisangsangayan nga imasna. Siak ti maikatlon a henerasion dagiti Ilocano idiay Mindanao, ngem kayatko man a kunaen daytoy: a diak pulos nayadayo kadakayo, patpatgek a kabagiak, nupay itaak la makaaddak ditoy amianan. Kas mangeganyo, saan a sao dagiti T’boli, wenno Bisaya, wenno Tagalog ken Moro ti dilak… saan a gangganaet. Ti panagsaritak ket iluko… ta di inyadayo ti kapuonanmi ti amianan iti abagatan. Rinangtayannatayo ti bulan. Ti ipapanaw ket saan a pananglipat… mabalin a kunaen a panagdur-as. Agyamanak unay iti panangawisyo kaniak kas maysa a naisangsangayan a bisita iti daytoy a fiesta ti Tamurong. Ngem saannak a nagsubli ditoy kas maysa a bisita, addaak ditoy kas maysa nga anak ti daytoy a daga. Iti aramid, panunot ken dila… kayatko nga i
LITTUGAW
Ni Ariel S. TabagSIMPOK ti Isuzu Adventure a naglugananda iti kalsada a rugrugmaan dagiti higante nga algarrubo a nangpasipnget iti aglawlaw. Rimmuarda iti disso a ‘yan dagiti higante a balbalay. Nagsikkoda iti kanigid, sa iti kanigid, sa kanigid manen.
Iti likudan dagiti kabalbalayan iti kanigid ti kalsada, kunam no naglulumba dagiti didiosen ti lawag a nangibiat iti pana ti sinamar iti law-ang ket kasla kigaw a nabugtak ti sipnget iti langit. Nagminar dagiti naipattopattok nga angep.
Iti kanawan, kabakiran. Nataratar dagiti nagbibinnaet a mahogany, gmelina, kaimito, mangga. Simmaruno ti intar dagiti rurog pay laeng a narra ket naipasirna dagiti kakaw, ken dagiti bayog a mabalin a pagbedngan ti agtallo ektaria a solar. No koman nagtagibulong amin dagiti kayo, kasla paraiso. Paset ti Fairview, lugar iti Quezon City, ngem kasla adayo iti sibilisasion. Kasla adayo iti basol.
Indeppelna ti rupana iti sarming ti van ket tinangadna ti higante nga algarrubo iti igid ti kalsada. Nagsikko ti lugan idi makalabes iti dakkel a kayo ket natiritir ti tengngedna.
Naimbag ta dida pinukan, nakunana iti nakemna.
“Ditoytayon, Brother,” kinuna ni Tata Alfred, ti nangmaneho iti Adventure.
Tinaliawna ti lakay a mapan ngatan a sisentana. Arigna tatangna iti tawenna a duapulo ket pito. Petpet daytoy ti selponna a dimsaag. Itay agikargada kadagiti gargaretna, ti laeng birngas daytoy nga Appid ti nasaludsodna gapu iti panangpampanunotna iti napanawanna nga area. Nagtagilangan ti ipatpatakderda a simbaan iti nagbedngan ti Malabon ken Caloocan, kalpasan ti sangapulo a bulan a nangrugida iti awan. Bassit ken agrakrakayan ti kapilia nga inted ti Diocese ti Caloocan. Simmangkabassit ti masakupan daytoy ngem ninayonan dagiti Dominikano iti Malabon iti sumagmamano a barangay. Talloda laeng iti dayta nga area. Isuna laeng ti diakono kadakuada ken isu ti napusgan a procurator wenno tesorero ti grupoda. Isu ti kangrunaan a nagpanunot no sadino ti pagpidutanda iti minilmilion a kasapulan iti pannakaipatakder ti simbaan. Adu a rigatna. Naragsakan ketdi ta makitanan ti bunga ti bambannogda. Ngem kas iti kapartak ti panangitaray ni Father Phillip, agtawen iti tallopulo ket tallo a padi, iti maysa kano a lector, kasta met ti kapartak ti panangeddeng ti konseho ti Ordenda nga isu ti mangsukat iti nasao a padi, isu nga adda ita ditoy. Agpayso, addaanda iti tallo a vows— wenno kari— ti poverty, chastity ken obedience. Panagtalinaed a nakurapay, di pannakinaig, ken panagtungpal. Ngem di man laeng sinaludsod dagiti superiorna ti adda a pamanunotan wenno riknana. Basta intudodan. Nagadu ti sabali a padi, adda pay uppat a kakaduana a sabali a diakono. Dina kayat a panunoten a ti makita a panagballigi ti bangbangonenda a simbaan ti gapuna. Ad-adda a patienna a pappapasan dagiti manggurgura kenkuana a papadi gapu iti ugalina a mangipapilit iti kayatna. Ala man no makapagpadika, kasla ketdin kunkunada. Ngem ania koma ti dakesna no ti pagsayaatan ti kaaduan kadakuada ti pampanunotenna ken kayatna nga ipatungpal?
Nagsennaay. Ammoda ti kasasaad daytoy simbaan a nangipuruakanda kenkuana. Adu ti madamdamagda a milagro. Ngem awan ti natibker a pammaneknekda.
Iti ididissaagna iti lugan, sinarabo ti uni dagiti nadumaduma a tumatayab a nagapon kadagiti kayo. Simpeg ti angin a nasalsalemsem ngem iti aircon ti lugan. Tinangadna manen ti algarrubo. Nagsala dagiti sanga ket nagkarasakas dagiti bulong. Napaanges iti nauneg iti yaaplaw ti angin. Nariing dagiti uratna.
Ay, baro manen a biag, naitanamitimna.
Nakangngeg iti taraok ti manok manipud iti likud ti kombento iti kanigidna.
“Mayat daytoy pannakasarabok, Tata,” kinunana a nangukrad kadagiti takiagna. “Bareng saan a daytay kawitan ni San Pedro daydiay.” Nagkatawa. Nagpusipos ket sinangona ti kasla napakleb a rektanggulo a kahon a puraw a simbaan. Ita man laengen a nalimbong ti timekna. Ket sakbay a namimpinsan a nagsaknap ti lawag iti tangatang, natiliwna ti maudi a rimat ti dakkel a bituen iti uluanan ti krus ti simbaan.
“’Tay teksasko daydiay, Brader. Adda met dagiti taraken da Pader. Pabo, kuneho, puraw a bao a babassit, aso, pusa…”
Nagtungtung-ed ket apagapaman a nagminar ti isem kadagiti lumabanag a bibigna.
“Aguraykayo, Brader, ta siripek no bimmangondan. Satayto ibaba dagiti gargaretyo.”
“Sige, Tata. Dios ti agngina.”
Inasitganna ti puraw a simbaan. Bassit. Narra nga agkupasen ti barnisna ti rikep ti ridaw iti sango. Saggatlo ti adigi ti agsumbangir a bakrangna a nakaimuntaran dagiti accordion door a pannakadiding ti simbaan. Malaksid kadagiti sumagmamano a nagango a bulong ti algarrubo ken narra a naidarnap iti sementado nga arubayan, madlaw a di maliwayan ti pannakapukis dagiti yellow tops ken pandaka a santan a pannakaalad ti simbaan, kasta met dagiti buat’-Tsina ken pukupok iti sango daytoy. Lima kapuon dagiti narnuoyan iti sabong a kalunadsi iti abagatan ti simbaan, iti sakbay ti akikid a kalsada a nangbeddeng iti solar ti simbaan ken ti sabali manen nga intar dagiti dadakkel a balbalay.
Naawis ti imatangna iti apagbingngi a bassit a rikep a napinturaan iti nalitem a puraw iti akinlikud a bakrang ti simbaan. Di mariro, sakristia daydiay.
Immasideg. Immun-una a nakitana ti panagkaribuso ti dua nga anniniwan iti panipngeten nga uneg sakbay ti timek.
“Asino dayta?”
Immatras iti dua nga askaw. “Siak daytoy, Apo,” nabukel ti timekna. “Ni Brother Onorato. A, Brother Uno.”
Imbel-a ti ridaw ti adda iti uneg. Ni Fr. Evaristo Corpuz, malasinna. Aw-awaganda daytoy iti Fr. Ero. Nadamdamagnan daytoy iti umuna nga innem a tawenna a kas seminarista. Magna cum laude iti seminario. Aktor iti teatro. Dadaulo ti klase. Nag-master iti Morals iti Loyola. Addaan iti doktorado iti Franciscanism iti St. Bonaventure University iti New York ken Old Testament iti Roma. Idi makasangpet, nagtarus iti daytoy a parokia. Malaksid ti panagkitkita ken abbaba a kinnablaawda kadagiti okasion ti Ordenda, awanen ti naun-uneg a panagam-ammoda itoy a padi. Saan a naan-anay nga am-ammo ti padi.
Saanen a nagtimek. Matmatmatanna lattan dagiti natatadul a tulang iti pingping, nauuneg a mata ken pangrapisen a bagi ti agtawen iti apagsurok iti uppat a pulo a padi a di nailemmeng ti pangrapisen a kamisadentro. Labong-labong ti padiama ti padi a nadisenioan iti agsasallupang nga uged ken maris.
“’Tioki, kunak no…” Napigpigsa ti timek ti padi ngem ti ranitrit ti nailukat a ridaw. Nagmatidder dita. “Siak ni Fr. Ero, ti kura paroko.” Pormal daytoy. “Agsagsaganaak para iti misa inton madamdama. Kunak no nagtaruskayon ken Appid idiay friary? Ken di met no sumangbayka iti maysa a pagtaengan, magnaka iti akinsango a ridawna?”
Nagsig-am ta kasla adda nagtukel iti karabukobna. Adda sugsugkar ti panagsasao ti padi. Ngem dina insina ti imatangna kadagiti nauuneg a mata.
“Kuna ni Tata Appid a riingennakayo. Pinasiarko la ti aglawlaw.”
“Appid…” nangalngal ti padi ti balikasna gapu iti panagngayemngemna.
“NI Mr. Toribio ti pangulo ti Knights of Columbus, daytay nalukmeg a kutas, retirado a heneral. Operator ti agsangaribu a taksi ken bus. Dadaulo ti maysa a carnapping syndicate. Nalulukmeg dagiti am-ammona iti Customs ken LTO.”
Dina ninamnama ti kinuna ni Fr. Ero ket nasinit ti dilana iti yiigupna iti kape. Kunam no adda nagkarayam nga igges kadagiti takiagna iti panagsugargar dagiti barbonna. Maalumiim man ita iti bagina a nakidindinnakulap, nakibinbinnesobeso idi rabii kadagiti dadaulo ti parokia a pakairamanan dagiti sarsaritaen ti padi; sinaraboda babaen ti maysa a pangrabii iti terasa ti friary.
Nakadalikepkep ni Fr. Ero ita ket kasla nalipatannan ti nakittaban a napalamanan a bread a kakaisuna a nagyan ti pino a pinggan iti sangona. Agal-alisuaso ti kape iti abay ti pingganna.
Naulimek met a mangmangan ni Rex a kasinnangona. Nakarukob ken nabannayat ti panagkubiertos daytoy iti taraon. Kinsena ken kaing-ingasna ni artista a Piolo Pascual— pati panaggunggunay ken panagsasao— no ikkaten ti iming ken nabibitnel a piskel ti aktor. Naka-polo daytoy iti puraw a namarkaan ti bolsana iti logo ti Our Lady of Grace High School. Nasingpet kano, kuna ni Fr. Ero, isu nga innalana a sakristan mayor. Dinan dinamdamag no sadino ti nakaalaanna. Basta imbaga ti padi a taga-Metro Manila. Saan met nga interesado. No maipapan iti area a pinanawanna, uray man ket agpatpatnag a makisarita.
“Ni Mr. Lorenzo a pangulo dagiti lay minister,” intuloy ti padi, “daytay aglanglanga a John Estrada, third termer a city councilor. Itoy nga eleksion, isu ti pispislen ti agdama a mayor ken dagiti diputado a sumaruno nga agmayor. Ammonat’ makisala. Ammonat’ kasapulan ti tao— dagitay nagtapaya ken tallo ti taona. Adu ti kastana. Iti legal, dandani kukuana amin a pagpatayaan iti lotto ditoy. Iti sabali a bangir, kontroladona dagiti pagsusugalan ken pagbolaan iti hueteng.”
Nagkuretret ti mugingna. In-inut, nakarikna iti lamiis kadagiti gurongna, sa simmeksek iti ipelna.
“Wow!” nakunana. Naggitebgiteb dagiti nalalasag a pispisna.
“Sabali pay a wow,” nagliad ni Fr. Ero iti tugawna ket nangigis ti isemna. “Ni Mrs. Valeros, daytay baket nga adu ti burloloyna, edad singkuentay singko ngem kasla kuarentana laeng no langa ken bagi, nakitam met. Ngem no garakgak ken kinagarampang, treintana laeng. Dagidiay inyam-ammona a badigardna idi rabii, kuana dagidiay. Ania ti awagda itayen… Papa!” Nagkidday ti padi.
Itoy a kinuna ni Fr. Ero, sineknan iti sabali a rikna.
“Daytoy a Mrs. Valeros, aw-awaganda iti White Lady saan laeng a gapu ta pagbutbutnganda ngem gapu iti laingna iti negosio a shabu. Adda kontakna kadagiti kangrunaan a pier iti Filipinas…”
Nagsig-am. Timmangad. Kasla sagubelbelen. Kimpet dagiti matana iti nabannayat a paligpalig ti ceiling fan.
Ni met Fr. Ero ti nagsay-a. “Pudno dagitoy ibagbagak, Brother.”
“Saan met a diak mamati, Father. Ngem kasla adu ti para siimyo?” Pinerrengna ti padi.
“Isuda ti nagibaga iti bangsit ti tunggal maysa. Tapno makaluban ti kinalanggongda, ipakitada nga adda pay nalanglanggong ngem isuda.” Naggarakgak.
“Kakaduayo ida? Kayatko a sawen, gagayyemyo? Isuda ti dadaulo daytoy a simbaan, siempre.”
Nangngegna ti panagtaraok ti kawitan. Nupay malikudanna ti ridaw iti likud ti friary, napatak iti panunotna dagiti nadumaduma nga ayup dita: peacock ken pabo a nakubong iti pagat-tao a barut, kuneho ken puraw a bao a babassit iti dua a nagabay nga atitiddog a pagpupokan, lima a dadakkel nga aso iti sabali manen nga agaabay a pagpupokan, ken lima a pusa a kas kuna ni Tata Appid, nawaya nga agdakiwas iti no sadino a kayatda. Iti dumna iti kapan-awan, naintar ti tallo a teksas ni Tata Appid a natda iti inlakona iti maysa a mannadi iti bangir a subdibision. Yam-amakna a sikbaben ti banias. Awan, sangkakuna met ni Tata Appid idi kalman.
“Wen, Brother. Apay a makigayyemka kadagiti killo ti aramidda, kunaem?” Dinuyok ti padi ti maysa a hotdog ket kinagatna ti murdongna. “Di kad’ kuna ni Cristo nga immay saan a gapu kadagiti natan-ok no di ket gapu kadagiti managbasol?” Nagkidday manen ti padi bayat ti panagkabukabna.
Tapno awisenna nga agbiag a natan-ok, saan a tapno aramidenna a dadaulo daytoy a lubong! nakuna ni Brother Uno iti bagina.
“Ken masapul ida. Isuda ti mangbado iti simbaan.”
Ita, nasungbatanen dagiti saludsodna bayat ti panangsirsirigna idi kalman kadagiti lugan daytoy a padi: daydi nangsukon kenkuana nga Adventure, Ford Escape, ken V8 Limited.
“Maysaka pay laeng a proseso. No koma bungaka, dika pay naskedan. No magtengmo ti kinapadi, nangruna no mangiturongkanton iti maysa a parokia, wenno komunidad, kitaemton ti lubong manipud iti ngato. Adda dagiti pangngeddeng a yetnagmo tapno agtalinaed wenno mabuangay ti buya a pagaayatmo.”
“Panagkunak, saan, Father. Pagsasaotayo a panagdaliasat ti biag. Kasta met ti kinatan-ok a proseso nga agpaut iti sibubukel a panagbiag. Inton ibagak nga addaakon iti tuktok, naurnoston dagitoy karaykayko.”
“Pamanunotam dayta. Ngem laglagipem a siak ti mangbuniag kenka.”
Nagkiet iti panagkidday manen ti padi.
“Siak ti maudi a mangpirma iti pannakaordenmo a padi, di kadi?”
Naitukeng iti apagapaman. Inwagisna ti imana iti ngatuen dagiti taraon ngem awan ti nabugiawna a ngilaw. Immisem ngem dina ammo no nagtinnag daytoy a libbi.
“Nasayaat ti agpartner nga agkinkinnaawatan.” Nagtungtung-ed ti padi. “Anyway, ania ti makunam iti simbaan, iti parokia?”
“Awan ti alad wenno sementado a pader ti solar…”
“Di met ngamin makastrek iti subdibision dagiti agtakaw kadagiti nagyan ti simbaan. Dagiti adda iti uneg, iti met ruar nga agtakawda.”
“Adda latta met dagiti taga-uneg nga adda iti uneg ti takawenda, Father. Ken matakaw met ket ti nagan…” Impalawlawna ti imatangna iti kosina: iti ref, iti kabinet a napumpunno iti panarasan a makan, iti dakkel a lamina ti Last Supper, “…dayaw, mabalin pay.”
Nagtalna dagiti mata ni Fr. Ero. Naitalimudok kenkuana.
Saan a nagkir-in.
“Ken agua bendita.”
Naggiddanda ken Fr. Ero a nangtaliaw iti nagtimek. Ni Nana Daling a katulongan a naggapu iti ridaw iti likud.
“Nangala ni Appid iti ipainumna kano iti daytay teksasna.” Nagkatawa ti baket. Ngem bigla a nagsardeng idi perngen ti padi.
“A, e, innapuy pay, Pader?” dinamag ni Nana Daling.
Nadlawna dagiti natatadul met a tulang iti pingping ti baket. Ken dagiti mata daytoy. Idi pay rabii a pagdindinniligenna ida ken Fr. Ero. Sipud kano nagbalin a padi ni Fr. Ero, ni Nana Daling ti para palikudna.
“Nalpaskamin,” kinuna ni Fr. Ero. “Dakay’ met ken Appiden.” Timmakder sa kinalbitna ti abaga ni Rex.
Nupay kasla natiag iti pannakairidepna, in-innayad nga inibbatan ti agtutubo ti kutsara ken tenidorna sa in-innayad a timmakder.
“DI marakep ti uppat,” nakunana idi makaasideg iti puon ti algarrubo. Kinalay-at dagiti matana ti kayo. Kasla ketdin nakitana dita dagiti ines-estoria ni Fr. Ero— pimmulipolda kadagiti sanga ket nagbalinda a higante a gamat a manggammat kenkuana. Agpugpug-aw a nangwagwag iti ulona.
“Adu ti samrid, aya, Father?”
Nagkullayaw.
Timmaliaw iti kanawanna. Lakay nga iti pattapattana ket sumagpaten a pitopulona ti nakatakder iti abay ti agtutubo a narra. Pumurawen ti buok daytoy ket sumilsilap iti pannakagam-ud ti raya ti init. Puraw met ti kamiseta ken padiama daytoy.
“Awan met nakitak, Apo. Naulawak laeng,” insungbatna. Immisem. Immaddang ket nagkarasakas dagiti nagango a bulong ken ruot a napayat ken nasigkalna. Nataldiapanna dagiti takiag ti lakay saan a gapu ta nakaiggem ti kanigid daytoy iti sagad nga iit no di ket nabatekan dagitoy iti nangisit a kakasla letra ken dadduma pay nga uged ken agduduma a sukog. “Brother pay laeng. Uppat a bulan pay laeng a diakonoak. Brother Uno.” Apagapaman a nagkurno sa inyawatna ti kanawan a dakulapna.
“Tata Abring, kunada kaniak, Brother.” Inawat ti lakay ti dakulapna. Nakarikna iti naidumduma a kinabara.
“Ilokanokayo? Nadlawko iti tonoyo,” kinunana a nangtangad iti nauuneg ken umasul a mata.
“Napeklan,” kinuna ti lakay. “Rosales, Pangasinan ti naggapuan ti pulik.”
“Naggapuak met kadagiti Tabag a naiwawa iti Sta. Teresita, Cagayan. Kunkunak ngarud a baliktaden koma tapno Gabat ta addada pay kaap-apeliedok idiay Isabela; adda pay naam-ammok dita Pasig.”
“Kasta met amin nga Ilokano. Ngem saantay’ a gabat. Iturturongnatayo ti panagayattayo iti naimbag a gasat… wenno biag.” Nalag-an ti panagdengngegna iti nabukel a timek ti lakay. “Adda nakangngegak idi, pagkalap kano dayta apeliedom. Apagisu iti bokasionmo.”
“Kasta, Tata? Diak impagpagarup.” Nagkatawa iti nalag-an. “Nagdaluskayo?”
“Binigat a kaykayak ti agsumbangir nga igid daytoy kalsada, agtunged idiay parke,” kinuna ni Tata Abring a nangiwagis iti amianan. “Ngem idi kabangbangon dayta simbaan, dita laeng solarna nga agdalusak. Agingga iti kuminnit ti init nga agsagadak. Sa iti mumalem, parutek dagiti ruot iti lawlaw ti puon dagiti kaykayo sa igabsuonko iti nabuntuon a bulbulong idiay,” inwagisna ti likud a dumna iti garahe a kaariping ti kosina ti friary.
“Ngem, kunayo?”
“Insardengko. Ditoy laengen kalsada. Nakasalawak ngamin iti nagpinnulipol a karasaen idiay.”
“Karasaen? Adda karasaen?”
“Adda kad’ met kasamekan nga awan karasaenna?” Nagkatawa ti lakay iti nalag-an.
“Sabagay. Planomi nga’d ti mangupa iti ag-lawnmower.”
“Agan-annadka.”
Nagtung-ed.
“Dinod’toy gayam ti balayyo, Tata?”
“Dita,” insungo ti lakay iti amianan. “No malabsam ti sangapulo ket uppat a nadadaeg a balay, makitam ti bassit-usit a pagtaengak. Adda dakkel a marunggay iti ruangan. Umayka, a.”
“Maminsanton, Tata. Dandani itan ni Father a napan nangitulod ken ni Rex. Planuenmi kano dagiti programa ti parokia.”
TI laengen apagkapat ti init ti tumamtammidaw iti tuktok ti dakkel a balay iti laud isu a panalemsemenen ti pul-oy a nakawaywaya nga agrikusrikus iti likudan ti kombento. Natulid aminen dagiti pan-aw. Akupento ti kaliklikudna a tinangdananda a maysa kadagiti opisial a hardinero daytoy a subdibision a nag-lawnmower.
Awan met nasalawda a karasaen, uray banias, malaksid iti sumagmamano nga alibut ken bullfrog.
Immasideg ken ni Tata Appid a mangpekpekkel iti darisayen a nakabaud iti akintengnga iti tallo a teepee ta nalagipna ti nagpatpatanganda ken Fr. Ero idi kalman.
“Tata, ti gayam Elena nga intaray ni Father Phillip, putot ni Tata Abring?” inkapsutna ti timekna ngem timmaliaw latta iti ridaw iti likud ti kosina. Nagsammakedanna dagiti luppona ket kunam no mitiranna ti ar-aramiden ti lakay.
Tinaliaw ti lakay sa sinirigna ti billiten a nakabaud. Inibbatanna ti darisayen ket nagtarusan ti manok ti nangsarigsig iti billiten.
“Nakaammuam, Brader?”
“Naal-alimadamadko laeng,” kinunana.
Mabalin a maekskomunado ni Fr. Phillip gapu itoy.
“Idi nagpatpatangkami ken Tata Abring, kasla awan met pannakaburiborna.”
“Nagkitakayo, Brader? Manipud ngamin idi, saanen a timmammidaw iti simbaan.”
Isu met laeng a nagsardengen nga agsagad iti solar ti simbaan, nakunana iti nakemna.
“Is-isudan ken Elena nga agkabkabbalay ta ti dua a lallaki nga inaunana agraman ni baketna, addadan idiay America. Sa ket basta lattan intalaw ti maysa pay met a padi ni Elena. Nakitam dagidiay tattoo iti takiagna?”
Nagtungtung-ed.
“Adda sayangguseng a kameng ti maysa a kulto. Ngem, mannakimisa met, agtugaw ketdi iti likud. Namin-adu nga inawisda nga agbalin a lay minister wenno agkameng iti Knights of Columbus. Awan panawenko, kunana kano. Ngem no di agpuppupok, agsagadsagad wenno agpagnapagna a nakaul-ulimek. Isu, daydiay balasangna nga Elena a mangisursuro idta UP ti nayat a nag-lector. Ngem, ne, nagginnustoda metten ken Apo Phillip.
“Maawatak iti punto a nayadayo iti pamiliana. Ngem nakarkaro pay kaniak, a, ta pinagtalawdak. Ibagakon ta maammuamto met laeng. Ditoy pay ti kunam…”
Dati kano nga agtagikua iti dakkel a pag-loggingan iti Casambalangan, Sta. Ana. Ngem bisiona amin a mabalin nga ibaga a bisio: sugal kangrunaan ti manok, babai, arak, marihuana. Agingga a dinan maiturong ti bukodna a biag ken pamilia. Sakbay a naungkosan, nagtalawen ti asawa ken tallo a putotna. Sinurotna ida idiay Claveria ngem dina idan nayawid. Idi seknan ti kinalimpio, amin a negosio a nastrekna, nalugi. Kasla metten atap nga ayup dagiti dati a gagayyemna nga asuganna. Agingga a makimanmaneho laengen iti dyip ket no adda aberia, mapan iti bus, sa manen dyip. Agingga nga inrekomenda ti padi ti Sta. Ana a nagayyemna gapu iti masansan nga idadawatna iti pammagbaga ken ni Fr. Ero a kaeskuelaanna kano iti seminario mayor iti Novaliches.
Mapilpilit ti isem ti lakay sa naglingaling. “Idi damdamo ni Fr. Phillip ditoy, nasaritak met ti kabibiagko kenkuana. Imbagana nga uray no didak awaten ti pamiliak, regular kano koma nga agpakitaak kadakuada. Umanay kanon nga ikaritko ti kinapakumbabak ken kari ti panangabaruanan. Idi agpakadaak ken ni Fr. Ero, kunana met nga awan ti mayat a temporario laeng a drayber a mangisuno kaniak. Kinapudnona, iti liman a tawenko ditoy, diak pay napadasan ti bimmakasion. Narigat met a panunoten a napategak kadakuada, ngem nadlawko nga isu metten ti nanipudan ti masansan a panagsubangda.”
“Da Father Ero ken Father Phillip?”
Naglingaling ti lakay. “Sayang ngarud ta nagloko met ni Father Phillip. Uray no kua… kaykayatko ngem ni Father Ero. Dimo latta koman dakdakamaten daytoy a patanganta.”
Nasdaaw.
“Ni Daling ti masansan a mangkuykuyog ken ni Elena idi. Ayabanna no is-isuda ken Father Phillip ti adda ditoy. Amangan no kua… kasta met ti aramidenna kenka.”
Napaisem iti nasugkar. “Aguraykayo, nakaammuanyo ngarud iti dayta?”
“Ni met laeng Daling,” marmaredmeden ti isem ti lakay. “No kasta a pagmasahien ni Pader Ero ni Rex, umallatiw ‘diay pada a nataengan idiay kuartok. Ay, kasla agtutubokami, Balong, ay, Brother.”
Naklaat ngem makaisem iti nangngegna. Aglalaoken ti riknana. Agsinnango ti dua a kuartoda iti abay ti kosina. Da Nana Daling ken Rex ti agkakuarto, bukod ni Tata Appid ti maysa.
“Amangan no suruanna ‘ta ubing iti aramid a di pay rumbeng iti tawenna, kuna kano ni Father Ero.” Nalag-an ti katawa ti lakay.
Kinitana ni Tata Appid sa pinagsinnikkawilna ti tammudo ken pattungaganna.
Nakalawlawa ti isem ti lakay.
“MANIPUD ita, ni Manong Lodring ti mangimaneho kenkan,” kinuna ni Fr. Ero a mangtangtangad kenkuana. Sirsirigenna dagiti letra nga implastarna para iti Salmo iti maikapat a Domingo ti Kuaresma, nagbatay iti monoblock a tugaw. “Stay-out uray ta adda met selponna.” Asideg ti sangaagpa a baetda para iti napigsa a timek ti padi nga uray la agallangogan iti simbaan.
Mapannan kasarita ti padi a mentorna idiay Frisco para iti Scrutinium, ti oral examda a diakono sakbay ti panagbalinda a naan-anay a padi. Awanen ni Tata Appid, nagawid idi malem-kalman, dua nga aldaw kalpasan daydi panagpatangda.
Nagdaydayaw ti immasideg kenkuana a nayam-ammo a Manong Lodring. Panguttongen, nalampong, nalitem ti kudilna ken maitugotan kadagiti nangisit a bibigna a mannigarilio.
“Okey,” kinunana a nagtungtung-ed, dimsaag iti tugaw. “A, Manong Lodring, danonenkayo idiay garahe.” Inisemanna ti lalaki nga agarup kuarentana.
Nagsay-a idi irubuat ni Fr. Ero ti tumallikud. “Kua, Father, kasla pettat ti panangpaawid, a… panangikkatyo ken ni Tata Appid?”
“Panawenen tapno urnosenna ti pamiliana,” kinuna ni Fr. Ero a nanglinteg iti takderna. “Nabayagen a dawdawatenna ti panagawidna.”
Nalaing nga agilemmeng daytoy a padi, nakuna ni Brother Uno iti nakemna.
Bayat ti panagrubuat ni Tata Appid, naipudno ti lakay a nasirip ida ti padi iti daydi panagpatangda.
“Kustokayo,” kinunana. “Mabalinda pay ti mangrugi kas pamilia.” Nagsabat dagiti matada. “Maklaatak laeng ngamin ta kellaat ti pangngeddengyo.”
“Naikkeddengko daytan sakbay pay nga umayka ditoy.”
NAGBANNIKES a nangmatmat iti lima kapuon a cadena de amor a naipadaga iti puon ti algarrubo. Sinirigna ti kalsada nga agpaamianan. Awan dita ni Tata Abring. Ngem maragsakan la ketdi daytoy no makitana a nagtagilangan ti nagpatpatanganda idi sangaaldaw.
Dimo magaw-at ti murdong ti uray ania a dakkel a kayo, kinuna daytoy idi. Ngem mabalin babaen ti mula nga ipakalay-atmo.
Nagpug-aw ta nakabarbara ti sang-aw ti aglawlaw. Natangadna dagiti narra a nakalanglangton dagiti sangana. Agminaren dagiti amarilio a sabong dagitoy. Uray ti algarrubo, agminar metten dagiti nalusiaw a nalabaga a sabong daytoy.
“Sabong ti kalunadsi para iti brother a nataraki,” kellaat nga adda nagtimek iti likudanna.
Nagpusipos. Ni Veron a kaanakan ti maysa a parokiano nga agnaed iti bangir a subdibision. Inyam-ammo ni Nana Daling. Fourth year iti Physical Therapy iti maysa nga unibersidad. Maysa kadagiti soprano ti koro ti simbaan. Sipud idi nagam-ammoda iti damo a panagpaayna nga assistant ni Fr. Ero iti misa, saanen a naliwayan ti balasang ti makimisa iti inaldaw. No saan nga alas sais iti bigat, iti alas singko iti malem.
Inyasideg ni Veron dagiti dakulapna a nagappupo iti naglalaok a puraw ken nakusnaw a nalabaga a sabong ti kalunadsi. Nagna la ketdi iti panglintegan iti abagatan ket nalabsanna dagiti naregreg a sabong.
“Idatonmo dita puon ti akasia,” insungona ti algarrubo, “tapno adda ar-arak dagiti mulak a cadena de amor.”
Nagmirugrog ti balasang ket ad-adda a nagminar ti labbasit dagiti bibigna. “Sayangen, a, Brother,” kinunana ket indissona dagiti sabong iti puon ti algarrubo. Simmango a timmangad kenkuana. Inyamuyna nga impalikud ti panagtiddogen a buokna. Nagminar dagiti nasalun-at a barukong daytoy. “Kunak no nakasukatkan, Brother?”
“Nakasukat?” kinunana ngem adda ti panunotna iti kasla ipipigsa ti nabara a palayupoy. Sa ti in-inut a panaglidem ti aglawlaw. Addan sa littugaw, nakunana iti nakemna.
“Allapo!” Kan’ pay idi, nagbiragsot ti balasang. “Ket no nagtulagta a mapan agbuya iti The Kite Runner. Kainis!”
Isu laeng ti pannakalagip ni Brother Uno a natung-edanna ti dina ammon no maikamano a panagawis ti balasang.
Pagam-ammuan, adda nagdisso a bimmolintik a danum iti pingping ni Veron.
“Ay!” kinuna daytoy a bulonna ti timmangad. “Uulan, syet! Syet!”
Agdaranudoren ti aglawlaw. Iniggamanna ti takiag ti balasang ket nagtarayda a nagkamang iti simbaan, iti akinkanawan a bakrangna iti likud, iti opisina ti sekretaria ti parokia. Awan ita ti balo a sekretaria ta napanda nakiseminar ken Fr. Ero idiay Intramuros.
Naslepda. Paseten ti bagi ti balasang ti puraw a kumepkep a kamiseta daytoy, malaksid iti nangisit a nangabbong iti barukongna.
“Malamminak, malamminak,” nagtigerger dagiti bibig ti balasang a dimmenden kenkuana.
Nalukneng ti bagi a naidennes iti takiagna. Nabara. Inrikepna ti ridaw ta sumreken ti agsagsagawisiw a bayakabak. Nagkarayam ti sipnget.
“Innak mangala iti tualia…”
Tumallikud koman ngem simmabat ni Veron. Nagbitinan daytoy ti teltelna. Nakabarbara ti agat-toothpaste a sang-aw daytoy.
Inakkalna dagiti ima ti balasang iti teltelna. Pinerrengna. “Saan, Balasangko.” Nababa ngem naturay ti timekna.
Bigla a nagangtan ti silaw.
Ni Nana Daling!
INSERRANA ti ridaw ti kuarto a dati a nagyanan ni Tata Appid. Binay-anna ti kandado iti ruar. Sumagmamanon dagiti agbitbittayon a saput iti sallabawan a sinagubelbelan ti tapok. Taptapoken metten ti double-deck a kayo.
Naisalat ti imatangna iti dakkel a ladawan da artista a Cristine Reyes ken Katrina Halili iti kalendario ti FHM.
Kellaat a simmiplot iti panunotna ti kuna ni Tata Appid a relasionda ken Nana Daling. Sapay koma ta inawaten ti pamiliana.
Nalagipna met ni Veron. Sa ti bangbangir nga isem ni Nana Daling. Napalingaling.
Nagpatangdan iti balasang. Nagpasiarda idiay SM Fairview. Binagbagaanna daytoy nga ammuenna koma ti limitasionna. Naaddaanak met iti kaayan-ayat, kinunana, idi panawen ti kinaagtutubok a napagus unay ti derrep iti lasag. No pinilik koma ti agpamilia, ni Alona ti katakunaynayko. Ngem daytoy a biag ti sinurotko. Naipilit man wenno saan, lintegko iti bukodko a bagi a diak tulawan daytoy puraw nga abitok.
Nagsangsangit ti balasang. Nagpadispensar itoy.
Dina koma kayaten ti agsennaay ngem dina mapengdan. Puro padagsen ti barukong ti linak-amna iti kaaddana ditoy.
Impunasna ti dakulapna iti pangakabaen a rupana a naanninaganna iti taptapoken a sarming iti natapoken a kakaisuna nga aparador. Nakitana dita ti nakuretret a mugingna. Inamuyna ti panglampongenen a medio kulot a buokna. Madlawna ti imresanna nangruna ta pangipeten ti kamisetana a puraw.
Pumasut koma manen iti sennaay ngem naigawidna ti panagangesna ta makangngeg iti kanakraad iti bangir a kuarto.
“Lola?” Ni Rex.
Sinaruno ti pannakailukat ti ridaw.
“Napan nakitienda,” arasaas ngem siguradona a timek ni Fr. Ero.
Nagin-innayad a pimmideg iti ridaw ti kuarto. Ania ti ar-aramiden ni Fr. Ero iti kuarto da Phillip? Mangmangegnan ti bitek ti barukongna. Dimmagsen ti bagina ket nagranitrit ti ridaw a nailadanna.
“’Sino dayta?” Ni Fr. Ero.
Ania ti aramidenna? Agsasarunon ti pitik ti pusona. Inlukatna ti ridaw.
“Apay nga addaka dita?” Dina mailadawan ti langa ti padi a nakakita kenkuana.
“Nasayaat koma no madalusan, Father,” kinunana.
“Mamitiram met aminen. Laglagipem a dika makapagpadi no kayatko!”
NATARIMBANGON. Impasirna ti alarm clock iti lamesita iti abay ti uluanan ti katrena. Agan-andap ti ramay ti relo: alas tres.
Nagtugaw iti iking ti katrena. Nasurok laeng a makabulanna iti simbaan ngem panagriknana, addan makatawenna. Inton sangaaldaw pay laeng ti Scrutiniumna. Nasurok pay a makabulan ti pannakapaliiwna sa maordinaan a kas padi.
Ania ngata ti igrado ni Fr. Ero kenkuana? Madin ti papangresan ti padi kenkuana. Makaammod’tan. Ti nasken, masungbatanna ti saludsod dagiti papadi iti Scrutinium.
Nalagipna ti agkararag.
Awan ti breviaryna iti inaramidna a bassit nga altar iti maysa a paset ti pagattao a book-shelfna. Nalagipna nga idiay simbaan ti nagkararaganna idi rabii. Nalipatanna siguro sadiay ti libro ti kararag.
Saanen a nagsinelas. Inin-inayadna a linuktan ti ridawna tapno di mariing ni Fr. Ero iti batogna. Nagin-inayad nga immulog.
Ti alinaga dagiti nalabaga a bombilia iti santuario ti nangibagnos kenkuana idi makaunegen iti sakristia. Simrek iti santuario. Nadlawna nga awan ti silaw ti tabernakulo. Napundi ti bombiliana?
Babaen ti saggaysada a nakapsut a dumuyaw a bombilia, agan-andap ketdi ti rebulto ti Nailansa-iti-Krus a Cristo iti tengnga ken ti rebulto ni Santa Maria dagiti Abandonado iti abay ti tabernakulo. Replika daytoy a rebulto ti adda iti Sta. Ana iti Manila.
Nagtarus iti maudi nga intar dagiti tugaw. Iti dumna iti suli. Adda dita ti libro ti kararag.
Apagtugawna, nagkuyegyeg ti selpon iti bolsana. Inruarna. Teks. Dua a mensahe.
kumusta brader ni tatang appid daytoy daydi riingko dita, isu met ti riingko ditoy malagipka isu a kinomustaka
Binasana ti maikadua.
nasisingpet dagitoy annakko rangtayda iti panagaremko manen ken ni baket no kasubangnaka ni apo padi, dimo tutopan no dimo pay ammo inana ni daling ammoyo kano a met papadi ngem dina ibagbaga kadagiti parokiano tapno awan ti adu a sao
Nagpukawen ti lawag ti selpon ngem di pay nagkir-in. Ina ni Fr. Ero ni Nana Daling. Isu ti nangay-ayab ken ni Elena… Sa isu ti nangyam-ammo ken ni Veron kenkuana… Naglokon!
Pagam-ammuan, timmangad a nagallingag. Kasla nakangngeg iti anangsab? Pimmardas ti bitek ti barukongna. Bigla lattan a nalagipna daydi isisiripna iti sakristia idi kasangsangpetna ditoy. Naglamiis dagiti dapanna.
In-innayad, umas-asideg iti sakristia, pumigpigsa ti anangsab a kasla pay ketdin agung-ungor.
Bumanugbogen ti barukongna.
Inangayna amin a pigsana, inarikapna ti papasgedan ti silaw.
Sikikidem ni Rex. Nakaparintumeng ni Fr. Ero.
“Ayup!” kinunana. Nangmesmes.
“Brother Uno…” kunam no sumalto dagiti mata ni Fr. Ero a timmakder.
Limias met ni Rex iti ridaw a kumamang iti kombento.
Nagbuabo dagiti abagana. ”Ayup…”
“Kas met kenka, a!” kellaat a gimluong ti timek ni Fr. Ero. ”Sabali laeng kaniak. Adukami met ket.”
“Ania a kas kaniak?”
“Ket ni Veron!” Gumgumluong latta ti timek ti padi. “Kunan’ Daling, dika aglibak! Ken laglagipem, diakonoka laeng! Adda kadagiti imak ti tulbek dagiti arapaapmo.”
“Uray ania ti ibagam, Father, diak mabuteng. Kasaota ti Council tapno maammuanda a konkonsintiren ni Nana Daling nga inangmo ti madi nga aramidmo!”
“Hijo de put…!”
INTULOD dagiti matana ti BMW a nagluganan ni Mrs. Valeros ken ti maysa a kameng dagiti lector. Dina masinunuo no napudno daytoy iti imbagana.
“Malidayankami iti ipapanawmo, Brother,” kinuna daytoy.
Idi rabii, simmarungkar dagiti dadaulo ti parokia a pakairamanan da Mr. Toribio ken Mr. Lorenzo. Aminda, ibagada a maragsakanda iti pannakapapanaw ni Fr. Ero. Iti kano kinaadu ti nayasugna, awan met ti ania a dimmur-asan ti simbaan ken dagiti programa ti parokia.
Immanges iti nauneg sa nagwingiwing a nakataldiap kadagiti tallo a lugan iti pagparkingan iti amianan ti kombento. Maur-urnosen ti papeles ti Adventure ken ti Limited. Nakasaganan ti Order a mangyawat iti agkasapulan a community.
Impalawlawna ti panagkitana. Nagbaliwen ti panagkitana iti simbaan, iti kombento, kadagiti masetas, kadagiti kaykayo.
Dinakulapna dagiti tallo a seminarista— agpapada dagitoy a third year a theologian, adda klase dagiti dua a fourth year a kakaduada— a mangaywan pay laeng iti simbaan. Iti umay a lawas, sumangpet dagiti dua a papadi nga aggapu iti Mindanao a mangimaton iti simbaan.
Limmugan iti Hi-Ace Van. Pinanurnorna ti kalsada.
Insardengna ti lugan iti nagsapalan. Sa dimsaag. Saanak met siguro a makasinga, kunkunana iti unegna. Nagpaamianan. Binilangna dagiti dadakkel a balay. Pudno, bassit a bunggalo ti maikasangapulo ket lima. Saan ketdi a bassit-usit a kas kuna idi ni Tata Abring. Adda marunggay iti paraangan. Adda pay nadumaduma a natnateng ken masetas. Ken mangga ken kaimito.
Agkatkatawa ni Tata Abring a nangabrasa kenkuana.
“Ket?”
“Inkeddeng ti konseho nga agyan pay laeng ni Father Ero iti maysa a retreat house.”
“Ket ‘diay ipilpiltakda kenka?”
“Inako met ni Veron a nayagus iti riknana. Imbagana pay a dinurdurogan ni Nana Daling a mangsulisog kaniak tangay diak pay met padi.”
“Ket ’diay ubing?” Ni Rex ti kayat a sawen ti lakay.
“Impanmi iti maysa nga institusion. Dakamin iti baro a komunidadko ti mangtulong kenkuana.”
“Baro a komunidad, kunam? Kayatmo a sawen, umakarka?”
“Kinapudnona, Tata, imbatik ‘diay lugan iti nagsapalan,” nagkatawa iti nalag-an. “Kayatko a ditoy ti maudi a papanak iti opisial nga ipapanawko ditoy.”
“Ay, kasta?”
“Agsubliak iti dati nga assignmentko, Tata. Namin-adu kanon a nagmulada iti kayo ken masetas iti aglawlaw ti simbaan ngem nakudiditda. Amangan kano no siak ti nalamiis ti imana.” Nagkatawa.
Immisem ti lakay. “Siguradoak, siguradoak. Ala, mangimulaka iti kas itay dakkel a kayo dita simbaan. Ngem agkapeta pay, a.”
Iti iseserrekda iti balay, nagkalangiking ti Chinese chime a naibitin iti ridaw.
Sinarabo ida ti ayamuom ti dina masinunuo nga insenso. Naipideg iti diding ti dua a nangangato a shelf a napumpunno iti liblibro. Iti maysa a ligason, agaabay ti rebulto ti Sto. Niño, dua a trianggulo a landok a nagsinnariping a nagbinnaliktad, kitikit iti kayo a pisi a bulan ket iti sallukobna, bituen; nasilap nga amarilio a Buddha; ken pigurin ti maysa a babai nga uppat ti imana. Iti dakkel a lamina, tangtangaden ti ubing a taga-away ti Birhen Maria. Dakkel a sertipiko ti pammigbig iti tay-ak ti kurditan ken arte para ken ni Abraham Iglesias.
“Immawagen ni Phillip. Madlaw kanon ti tian ni Elena. Salsaludsoden ti loko no mabalinda ti umay. Apay ketdin a saan, kunak.”
“Ay, ket nagsayaaten, Tata,” kinunana. “Ipakaammoyonto ta umayakto.”
Saanen a nagbayag. Tinangadna pay nga immuna dagiti kayo a naipaunor iti kalsada sa limmugan. Narangpayadan.
Nalagipna dagiti dadaulo ti simbaan nga ines-estoria ni Fr. Ero. Ngem natalged ti riknana. Agtalek kadagiti seminarista a pinanawanna.
Pinusiposna ti tulbek ti Hi-Ace. Nakalinlinak ti tarayna a nangunor iti kalsada. Madamdama pay, inyulan dagiti algarrubo a mangrugrugma iti dalan.—O
(Naipablaak iti Bannawag, Abril 7, 2008. Nangyalat iti Maikadua a Gunggona iti Salip iti Sarita iti Iluko, Don Carlos Palanca memorial awards 2008
INK
by: Guillermo Castillo
Pangasinan
1
Ink
Bottled in a glass prism,
meaningless in itself
black and mute without a language
silent but strongly-urged
to speak.
2
Ink
Chance-impress on white
inarticulate unintelligible chaotic
welcome in the bareness of white
but still foreign
excommunicate
3
But Ink
pen-lifted pen impressed
on blank white paper
interprets intensifies clarifies
expresses Life.
Biag ni Lam-Ang
Biag ni Lam-ang or The Life of Lam-ang (complete Iloko title: Historia a Pacasaritaan ti Panagbiag ni Lam-ang iti Ili a Nalbuan nga Asaoa ni Doña Ines Cannoyan iti Ili a Calanutian) is a celebrated epic of the people of Ilocos, Philippines. A part of the Ilokano oral tradition, it originates from the precolonial era of the Philippines. As the story was passed down from one generation to the next, the epic has been added to and modified by different storytellers and poets. It was only in 1640 that a blind Ilokano bard called Pedro Bucaneg transcribed Biag ni Lam-ang in its entirety.
At birth, Lam-Ang was already able to speak. He gave himself his own name, chose his own godparents and also asked for his father. But Lam-ang's father, Don Juan, went away to fight an evil tribe of Igorots nine months before Lam-ang's birth. Don Juan died at the hands of the tribe and was beheaded. His head was set as a prize at the village's center. Due to Don Juan's absence at the birth of his son, Lam-ang set out to find his father.
With the assistance of a different tribe of Igorots, Lam-ang was able to avenge his father's death. Using a single spear, he defeated every one of the headhunters of the warring Igorot tribe.
When Lam-ang went to bathe in the Amburayan River on his way home, the water was immediately dirtied by his blood-stained body. The water became so muddied with blood that all its living creatures crawled out of it and died.
The day after his return, Lam-ang told his mother, Ina Namongan, that he wished to take a wife. As Lam-ang was endowed with supernatural powers, he was able to foretell that he would marry a woman called Ines Kannoyan who lived in a place called Calanutian. And so Lam-ang set off on his journey to win his wife. With him were his pet rooster and dog. On the way, Lam-ang had to fight a large-eyed man called Sumarang, whom he defeated in the encounter.
Ines Kannoyan was very beautiful. When Lam-ang arrived, Ines Kannoyan's house was so crowded by her suitors that Lam-ang was able to enter her house only by walking over the suitors' heads and climbing through a window.
Ines Kannoyan was impressed by Lam-ang's strength and abilities. By flapping its wings, Lam-ang's rooster was able to bring down Ines Kannoyan's long house. And with a bark, Lam-ang's dog was able to raise the long house again.
Despite having won Ines Kannoyan's favor, Lam-ang still could not marry her because her parents wanted a dowry from the hero. At this, Lam-ang promised to come back in a week with his mother and the dowry.
Lam-ang went home to prepare a rich dowry. He had a house adorned with gold and filled it with gifts of fruit, jewels, and other riches. When Lam-ang returned to Ines Kannoyan's family to present the dowry, they were so impressed that they had they held the wedding immediately.
After this, Lam-ang was asked to catch fish from the Aburayan River. Diving into the water, the hero was swallowed by the great river monster, Berkakan. Ines Kannoyan was in terrible grief over the death of her husband.
Lacay Marcos, an old diver from the village, was asked to retrieve Lam-ang's remains after Berkakan had expelled them. Lam-ang's rooster and dog performed magical rites over his remains, and Lam-ang was brought back to life.
